Dok su brojni osluškivali i čekali vijesti sa fronta, glavne bitke su već bile završene. Otvoreni francusko – njemački sukob 1940. godine trajao je samo nekoliko sedmica. Ubrzo su nacističke trupe ušetale u tada najljepši grad Evrope – Pariz. Mnogi stanovnici grada svetlosti nisu znali šta ih je snašlo, ne shvatajući novo vrijeme koje su donijele okupatorske trupe.
Međutim, iako francuska moderna istorija iz tog perioda najčešće ističe herojske primjere francuskog pokreta otpora, taj period je zapamćen i po velikom broju Francuza koji su, više ili manje svojom voljom, pokušali svoj život prilagoditi novom poretku. I do danas je saradnja istaknutih francuza sa nacističkim okupatorima ostala tabu tema, a u decenijama nakon završetka sukoba, čini se da je istina žrtvovana zarad nacionalnog jedinstva.
Od Gabrijele do Koko
Jedan od simbola Pariza, i predratnog i poratnog, definitivno je bila najveća kreatorka dvadesetog veka, Koko Šanel. Predratni dio njenog života slabo je dokumentovan. Odrastanje bez roditelja i muke koje je morala da prođe od sirotišta po provinciji do lascivne zabavne scene glavnog francuskog grada sa početka vijeka, postala je dio mitologije o kreatorki, koja je i sama priču više ili manje dramatizovala, zavisno od potrebe, ili inspiracije.
O madmazel Šanel i njenom životu nakon Drugog rata znamo neuporedivo više, naročito od kada se, deceniju nakon kraja rata, iz Švajcarske vratila za Pariz. Brend Šanel ubrzo je postao globalan, te je bio na putu da postane, uz Kokakolu i Mekdonalds, najprepoznatljiviji globalni brend XX veka.
Ali sudbina i život Koko Šanel tokom okupacije njene domovine oduvijek je bila obavijena velom misterije. Tek nakon njene smrti, 1971. godine, glasnije se počelo govoriti o njenoj ulozi u nacističkoj obaveštajnoj mašineriji, ali i načinima kojim je Koko pokušala da postane stopostotni vlasnik jedne od najvećih fabrika novca – modne linije Šanel i svih njenih proizvoda.
Rani radovi Koko Šanel
Nakon što je 1913. otvorila svoj prvi butik u Parizu, Koko Šanel je postala istaknuto ime bogate pariske modne scene. Iako su njene mušterije u početku bile isključivo dame iz najviših pariskih krugova, Koko je oduvijek htjela da njene kreacije budu dosta masovnije, ali i da postanu svakodnevni stil, više nego „odjeća za posebne prilike“. Željela je da ženskoj modi unese karakteristiku koja joj je vijekovima nedostajala – udobnost.
Verovatno bi ostala upamćena kao jedna od lokalnih, pariskih modnih legendi, jedna u nizu specifičnih genija svoje oblasti koja bi ostala karakteristika Pariza, da se 1922. godine nije pojavila na konjskim trkama na hipodromu iza Bulonjske šume. Tamo se desio sudbinski susret između Koko Šanel, revolucionarne kreatorke i uspješne poslovne žene, i Pjera Verthajmera, jevrejskog biznismena koji je već ostvario ozbiljne uspjehe u trgovini.
Imperija je stvorena
Koko i Pjer su našli zajednički jezik, pa je 1924. godine stvoreno zajedničko preduzeće Šanel Parfemi. Prema tadašnjem dogovoru, porodica Verthajmer bila je dužna da obezbijedi sve finansije za proizvodnju, distrubuciju i marketing, dok je Koko firmi ustupila svoje ime, imidž i nepresušni izvor u vidu svojih kreacija.
Podjela vlasničkog udjela, u kojoj je porodici Verthajmer pripadalo 70%, dok je Koko bila vlasnica samo jedne desetine preduzeća, bez ikakvih prava odlučivanja, dugo je bio razlog sukoba između suvlasnika. To nije spriječilo njihov najpopularniji proizvod, parfem „Šanel no.5“, da postane jedan od prvih istinskih, globalnih, modnih blokbastera.
Iako je prve pokušaje da preuzme kontrolu, ili barem veći udio u njoj, Koko sprovela još 1934. tek će nacistička okupacija kreatorki pružiti priliku da iz posla izbaci jevrejsku trgovačku porodicu.
Kao i za skoro sve francuske žene koje su okupaciju provele u naručju njemačkih oficira, i Koko je bila predmet brojnih ogovaranja, izmišljanja, preuveličavanja, do te mjere da je danas nemoguće odvojiti mit od stvarnosti. Stoga, ostaje nam da se bavimo samo dokumentovanim činjenicama.
Nacisti u Parizu
Koko je najveći dio sukoba provela živeći na posljednjem spratu superekskluzivnog hotela Ric u Parizu, koji je u to vrijeme bio mjesto okupljanja najviših predstavnika njemačke armije, ali i njemačke politike. U njemu su svoje pariske noći provodili i Gebels i Himler, ali i brojni visoki oficiri koji su svaku prekomandu u Pariz smatrali nagradom, naročito od kada je kao opcija počeo da figurira i ledeni istočni front.
U to vrijeme, Koko je bila u ljubavnoj vezi sa baronom Fon Dinklageom, njemačkim obavještajnim oficirom. Bila je to veza koja je kreatorki, pored fizičke zaštite, omogućila i neometan pristup najvišim krugovima njemačke uprave u Francuskoj. Koko je shvatila da je u dobroj poziciji da konačno preuzme kontrolu nad firmom koja je nosila njeno ime.
Ubrzo po otpočinjanju njemačke okupacije, na snagu su stupili nacistički rasni zakoni, po kojima su svi poslovi koji su bili u vlasništvu Jevreja, praktično, izgubili vlasnika. Tek je u XXI vijeku otkriven zvaničan dopis, koji je Koko Šanel poslala vladinim predstavnicima zaduženim za oduzimanje finansijskih i poslovnih sredstava od Jevreja. U tom momentu, zvanični vlasnici „Šanela“, porodica Verthajmer, napustila je Francusku i pobjegla u Njujork, gdje su pokušali da nastave sa proizvodnjom najpopularnijeg proizvoda kompanije, parfema „Šanel no.5“.
Koko je tvrdila da posao, iako i dalje u rukama Verthajmera, „zakonski gledano, smatra se napuštenim od strane dotadašnjih vlasnika, Jevreja“.
„Stoga ja imam neosporavano pravo na kompaniju koja nosi moje ime, naročito stoga jer je profit koji sam tokom godina od kompanije dobijala u velikom neskladu sa važnošću kreacija koje sam za kompaniju napravila od njenog osnivanja.“
Koko je u ovom dopisu, napisanom u formi molbe za pravdu, dodala, obraćajući se vladinim predstavnicima Višijevske Francuske:
„Vi imate mogućnost da ispravite nepravdu koja se prema meni sprovodi već sedamnaest godina“.
Šanel u prvoj ligi
Odgovor vlasti ju je neprijatno iznenadio. Naime, Verhajmeri su, prije nego što su napustili Francusku, sva vlasnička prava preveli na Feliksa Amija, biznismena koji nije imao prepreka da bude vlasnik kompanije ni pod nacističkom upravom, te kompanija nije potpadala pod nadležnost organa koji su se bavili oduzimanjem jevrejske imovine. Ipak, Koko je bila de facto jedini vlasnik kompanije u Francuskoj, dok je kompanija istog imena, pod kontrolom Verhajmera, preko okeana, nastavila sa proizvodnjom i prodajom čuvenog parfema „Šanel no.5“, ali i drugim proizvodima.
Pored njenog poslovnog života, ili baš zbog njega, Koko Šanel je, po danas dostupnim dokumentima, imala i vrlo kontroverznu ulogu na uzbudljivoj špijunsko obavještajnoj evropskoj sceni tokom Svjetskog rata. Iako je većina dokumenata prikazuje kao dobrovoljnog saradnika njemačkih obaveštajaca, njene dobre veze sa visokim britanskim krugovima i njena sposobnost da prenosi informacije između zaraćenih strana su joj donijeeli zaštitu nakon rata, koju je, prema nekim tvrdnjama, garantovao i sam Čerčil.
Liberation
Po proterivanju nemačkih trupa iz Francuske i završetku okupacije, Koko Šanel, suočena sa brojnim optužbama sa kolaboraciju, odlazi u Švajcarsku. Verhajmeri, koji su se vratili u Pariz, dobili su natrag vlasnička prava na kompaniju „Šanel parfemi“ od Feliksa Amija, a pred njima je bila pravna borba za delove kompanije koje je, tokom okupacije, na sebe prenela Šanel.
Pravna bitka koja se pripremala neposredno nakon prestanka vojnog sukoba, privukla je pažnju cijelog poslovnog svijeta. Ali, ishod te bitke malo ko je mogao da predvidi.
Shvatajući da bi otvorena borba protiv kreatorke, sa iznošenjem svog prljavog veša, te isticanjem njene kolaborantske uloge, umnogome oštetila brend čiji je vlasnik bio, Pjer Verhajmer je interese kompanije stavio na prvo mjesto. Tako je došlo do jednog od najmudrijih poslovnih poteza XX vijeka. Sredinom maja 1947. godine, suđenje između poslovnih partnera je završeno dogovorom, koji će Verhajmere učiniti jednom od najbogatijih porodica Evrope i do danas, dok će Koko Šanel, siroče iz francuske provincije, postati jedna od najbogatijih žena svijeta, usput skidajući stigmu nacističkog saradnika.
Konačni ugovor
Dogovoreno je da se prepravi ugovor iz 1924, a uz to je kreatorki isplaćen i procenat (koji je predstavljao milionsku sumu) od prodaje čuvenog „no.5“ parfema tokom ratnih godina. Koko Šanel je, uz to, dobila i prava na 2% od ukupne svjetske prodaje „Šanela no.5“, za šta se procijenjivalo da će joj donositi oko 25 miliona dolara godišnje.
Karakteristična je i stavka, unesena u ugovor na zahtjev Koko Šanel, po kojoj će porodica Verhajmer snositi sve troškove kreatorkinog života, od sasvim beznačajnih do luksuznih, dok god je ona živa. Ovaj nesvakidašnji član ugovora bio je osnov za novo partnerstvo između velike trgovačke porodice i talentovane kreatorke.
Nakon što je poslovna imperija ponovo uspostavljena, Koko je imala samo jednu želju – da se vrati u Pariz. Iako je javno mnjenje godinama pripremano za njen povratak, trebalo je devet godina dok se Koko nije zaista i odlučila da napusti svoj švajcarski dom i vrati se u Pariz. Godine 1954., nakon što su pomalo i zaboravljene istrage o kolaboracionistima, čiji je i sama bila predmet, Koko Šanel se, potpomognuta Verhajmerovim vezama i novcem, spektakularno vratila u prestonicu mode. Počela je nova etapa u razvoju kompanije „Šanel“, u modi generalno, ali i u životu najčuvenije kreatorke.
Na žalost, njene neverovatne poslovne uspjehe nisu pratili i oni privatni…
Mladen Trbić
